KRATAK PREGLED PROŠLOSTI PROZORSKOG KRAJA OD NAJSTARIJIH VREMENA DO ZAVRŠETKA PRVOG SVJETSKOG RATA
(Odlomak iz Knjige "Prozorski kraj u II. svjetskom ratu", 1985. godina)
Prozorski kraj smjestio se na jugu Bosne, na onom njenom dijelu koji je širim područjem ušća rijeke Rame izlazio na obale Neretve, zapravo prelazio u Hercegovinu. Danas više nema ovog ušća, gotovo je nestala i rijeka Rama, čiji su gornji tok prekrile vode Ramskog, a donji tok i ušće Jablaničkog jezera, odakle se napajaju dvije istoimene hidroelektrane. Od Rame, te plahovite, bistre planinske rijeke, čiji se nekadašnji cio tok nalazio na području bivšeg prozorskog sreza, jedva da je preostalo nekoliko kilo- metara njenog ranijeg toka. A nekad je ne samo ovaj kraj nego i cijela Bosna bila poznata pod nazivom »Rama«. Naime, mađarski kraljevi su počev od 1138. godine, zapravo od Bele II, u svojoj tituli imali oznaku »>Ramae rex«< kralj Rame, a pod Ramom se podrazumijevala cijela Bosna.'
Područje današnje prozorske opštine je izrazito brdovit kraj, sav izbrazdan dubokim i, gotovo kao po pravilu, vrlo uskim kotlinama, u koje su usjekle svoja korita vode brojnih potoka, potočića i, naravno, rijeka Rama. Njihove obale su strme, mjestimično okomite, pa su i danas dobrim dijelom slabo prohodne. Samo mjesto Prozor nalazi se u takvoj, prema sjeveru i zapadu nešto proširenoj kotlini sa nekoliko brežuljaka i proplanaka na obronci- ma planine Makljena. Njegov jedini prirodni izlaz prema jugu je vrlo uski tjesnac, koji je u krečnjačkom stijenju izdubio prozorski potok. Zbog toga, ko god stiže u Prozor s juga, ugleda grad tek kad se nađe na njegovoj glavnoj ulici.
Brdovit teren prozorske opštine sav je uokviren dosta visokim, mjestimično i teško prohodnim planinama (Makljen Raduša, Vran, Ljubuša, Čvrsnica). Posebno je nepristupačan vrletni masiv planine Čvrsnice, koji ograđuje ovo područje s njegove južne strane. Nešto prohodnije i niže su planine prema zapadu i sjeveru pa su tada od davnina išle i glavne veze ovog kraja s njegovim zaleđem.
Uz vodene tokove, posebno rijeke Rame, nalazile su se ne baš brojne i prostrane, ali vrlo plodne doline, od kojih je najveća i najplodnija bila ona u gornjem toku Rame. Danas gotovo svu ovu dolinu prekriva Ramsko jezero.
Konfiguracija tla prozorske opštine uslovila je da se neka njegova sela nalaze na svega 300, pa i manje, a neka iznad 900 metara nadmorske visine. Međutim, i pored toga, klimatski uslovi i u planinskim selima nisu surovi zahvaljujući uticaju mediteranske klime, koja prodire dolinom rijeke Neretve i Rame. Zato je cio ovaj kraj vrlo prijatan i pitom i od pamtivijeka bio privlačan za čovjekovo stanište. Zna se zasigurno da su ljudi još u prahistorijsko doba nastanjivali ovaj kraj. Iskopavanja koja su vršena pod kraj XIX i početkom XX vijeka kod sela Varvare otkrila su na jednom grebenu, koji se nalazi uza sam izvor Rame, prastaro ljudsko naselje Veliku Gradinu. U ovom naselju pronađeni su ne samo tra- govi prahistorijske ljudske aktivnosti nego i ostaci starog rimskog grada Bistue vetus.
Prodirući sa dalmatinske obale prema unutrašnjosti naše zemlje, Rimljani su, najvjerovatnije, stigli u Ramu starim putem koji je iz Primorja vodio u unutrašnjost Bosne, a koji je doticao i ramsku dolinu. Tim putem se još u prastara vremena odvijala trgovina između jadranske obale i njenog zaleđa. Radi lakšeg i bržeg prodi- ranja u unutrašnjost zemlje, Rimljani su izgradili niz putova, pa i prema dolini Rame, a kolotečine jednog takvog puta utvrđene su od Ravnog polja pa sve do sela Rumboka, u Rami. Tim putovima prolazila je rimska vojska u svojim pohodima u osvajanju Balka- na, ali su oni vodili i do mnogih, raznim rudama bogatih nala- zišta širom Bosne. Na jednom od tih putova, koji je od Splita, preko Buškog blata, Duvanjskog i Ravnog polja, stizao u dolinu Rame i odatle produžavao u dolinu Vrbasa izgrađen je samouprav ni rimski grad Bistue Vetus, koji je postojao i razvijao se nekoliko vijekova. Pri iskopavanjima tu su, između ostalog, otkriveni ostaci rimskog vodovoda i jedna bazilika (crkva) najvjerovatnije posveće- na svetoj Barbari, pa se pretpostavlja da je po njoj kasnije naselje dobilo svoje ime. Pred nadiranjem slovenskih plemena Rimljani su se povukli u Dalmaciju, ali se tačno ne zna kad je to bilo i kad su Sloveni zagospodarili ramskom dolinom. Prve vijesti o njima nalazimo u Letopisu popa Dukljanina, pisanom između 1160. i 1180. godine, u kome se pominje da je župa Rama jedno vrijeme bila u sastavu ondašnje države Raške. Svi su izgledi da ove veze Rame sa našim državama na istoku nisu dugo trajale, jer su već polovinom XII vijeka u ovaj kraj prodrli Madari.
Rama se u vrijeme jačanja srednjovjekovne bosanske države našla u njenom sastavu. Kao što su vrlo oskudni podaci o mađarskoj vladavini u Rami, tako se ništa pouzdano ne zna kad je ona ušla u sastav bosanske države. U jednoj povelji Stjepana II Kotro- manića, koja je pisana oko 1322. godine, pominje se sod Rame knez Ostoja, a iz druge povelje pisane 1323. godine doznaje se da je to bio knez Ostoja Pribojević.
( Dr Milenko Filipović: Naselja i poreklo stanovništva, Rama u knjiga 35, str. 7, »Naučna knjiga«, Beograd, 1955.Bosni )
.jpg)
